حسن بن محمد دیلمی

حسن بن محمد دیلمی، فقیه، محدث و عارف شیعه در قرن هشتم هجری و از شاگردان شهید اول و فخر المحققین حلی است. دیلمی با تألیف آثار ارزشمندی چون «ارشاد القلوب» و «اعلام الدین» در وعظ و ارشاد مردم کوشید. ابن فهد حلی صاحب «عدة الداعی» از شاگردان اوست.

ولادت

ابومحمد حسن بن محمد بن عبدالله بن حسن دیلمی در سرزمین «دیلم» (گیلان) و در خانواده ای اهل علم، چشم به جهان گشود.

در مورد زمانه حسن دیلمی در کتب اختلاف تراجم وجود دارد؛ صاحب «ریاض العلماء» او را از متقدمین و یا معاصرین شیخ مفید می داند و دیگران او را از دانشمندان قرن هشتم می دانند. اما از آن جا که بسیاری از مآخذ و منابع، فخر المحققین (متوفی ۷۷۱ هـ.) و شهید اول (متوفی ۷۸۶ هـ.) را از استادان دیلمی معرفی کرده و نیز «احمد بن فهد حلی» (متوفی ۸۴۱ هـ) را از شاگردان وی دانسته اند، دیلمی را می توان از علمای قرن هشتم هجری به حساب آورد.

تحصیل و استادان

سید شهاب الدین مرعشی نجفی در رساله کوچکی که در شرح حال حسن دیلمی نوشته و «مفرج الکروب فی الصاحب الارشاد القلوب» نامیده، مشایخ روایی و اساتید و شاگردان دیلمی را به تفصیل بیان کرده است.

او نزد پدر عالم خود محمد بن علی دیلمی، به تحصیل علم پرداخت و چنانکه خود در ضمن اجازه حدیثی که به نام «شیخ محمد گیلانی» ـ که از شاگردان او بوده است ـ در پشت کتاب «من لایحضره الفقیه» نوشته می گوید: «نزد پدرم، ابوالحسن محمد بن علی ابن عبدالله بن الحسن دیلمی به تحصیل پرداختم و غالب کمالات علمی را از او فراگرفتم».

دیلمی همچنین از محضر عالمان بزرگ و فقهای مشهور دورانش، مانند محمد بن مکی معروف به «شهید اول» و جمال الدین حسن بن یوسف حلی، ملقب به «فخر المحققین» کسب فیض کرد و از این دو استاد اجازه روایت گرفت.

تدریس و شاگردان

حسن دیلمی از محدثین بزرگ می باشد، به طوری که حلقه درس داشته و دانشوران کتاب هایی چون کتاب «من لا یحضره الفقیه» را نزد او قرائت می کردند. از شاگردان و پرورش یافتگان دیلمی می توان به نام دو نفر اشاره کرد:

• علامه شیخ محمد جیلانی (گیلانی)؛ وی از شاگردان مبرز ایشان بوده است، که احتمالاً نزد دیلمی کتاب من لایحضره الفقیه را قرائت کرده است.
• علامه زاهد و عارف بزرگ، احمد بن فهد حلی صاحب کتاب شریف «عدة الداعی»؛ ابن عارف جلیل القدر در محضر دیلمی به پالایش روح و کسب معارف قدسی مشغول بوده است. بی تردید وجود این شاگرد عالی قدر، نشانه آشکاری است بر عظمت شأن و مقام مرحوم دیلمی.

آثار و تألیفات

حسن دیلمی با توجه به شرایط زمان خود -یعنی انقراض دولت بنی عباس و ضعف و اختلاف شدید میان پادشاهان اسلامی و تسلط کفار در شرق و غرب ممالک اسلامی-، علاوه بر فقه و حدیث، به موضوعات علمی دیگر نیز پرداخت و چنان که بسیاری از بزرگان علم تراجم گفته اند: به تاریخ و سیره نگاری روی آورد و در این علوم نیز دستی توانا پیدا کرد.

اما از دیلمی فقط چند اثر باقی مانده است که موضوع آنها، حدیث اهل بیت علیهم السلام می باشد:

• ۱. ارشاد القلوب الی الصواب المُنجی مَن عمل به مِن الیم العقاب؛ این اثر را می توان شاهکار و گل سرسبد آثار آن سالک بیدار دل دانست. ارشاد القلوب، کتاب گرانسنگی است که در واقع از سوی این عالم شیعی در قالب وعظ به عالم تشیع هدیه شده است. این کتاب سودمند، مورد استناد محدثان بزرگی چون علامه مجلسی و شیخ حر عاملی است و از این جهت، بر دیگر آثار این مولف برتری دارد.
• ۲. غرر الاخبار و درر الآثار فی مناقب أبی الائمة الاطهار؛ این کتاب در شرح مناقب ائمه اطهار علیهم السلام نوشته شده است.
• ۳. اعلام الدین فی صفات المومنین؛ دیلمی هدف از نوشتن این کتاب را همان تذکر و عبرت آموزی ذکر می کند.
• ۴. اربعون حدیثا؛ این کتاب را دیلمی در اواسط قرن هشتم نوشته است و صاحب الذریعه می نویسد: شیخ علی اکبر بجنوردی گفته است که از این کتاب نسخه ای نزد من بوده است ولی تلف شده و حدیث اول آن، حدیث «جنود العقل والجهل» و حدیث سوم آن، حدیث الغدیر است.

ویژگی‌های علمی و اخلاقی

در عرصه وعظ و ارشاد:

نام این ستاره درخشان عالم تشیع همه جا با عنوان «واعظ شیعی» شناخته شده است؛ به طوری که کتاب گران سنگش «ارشاد القلوب» در موضوع «وعظ» شاهکاری است که گذشت زمان به هیچ وجه نتوانسته گرد کهنگی بر آن بنشاند و از جهت احادیث ناب و غریب، زبانزد همه محدثین بعد از او می باشد. «وعظ» و «اندرز» نزد دیلمی از موضوعیت و اهمیت ویژه ای برخوردار است. دیلمی در باب پانزدهم می فرماید: «که قلبی نورانی دارد و بر اثر همین قلب نورانی است که خدا به او توفیق داده که خود قبل از هر کسی به مواعظ خدا و اولیاء الهی عمل کند.»

آری، حسن بن محمد دیلمی در آن شرایط حساس تاریخی هر چه گفت، از اوامر و نواهی الهی بود؛ جز به خواسته های الهی دل نبست و وظیفه خطیر خود را یادآوری روزهای خدا و بیان سرگذشت پیشینیانی می دانست که بر اثر معصیت هلاک شدند. دیلمی را باید از عالمانی بشمار آورد که شخصیت علمی خود را قربانی خدمت به مردم و ارشاد آنها کرده اند؛ وی با بیان مواعظ شیوای معصومین علیهم السلام، در واقع مرهمی بود بر زخم های درونی آنها در آن شرایط سخت.

در عرصه حدیث:

دیلمی را باید از بزرگان محدثین شیعه دانست چرا که وی احادیث زیادی را در کتب خود جمع آوری کرده است. و اگر در اواخر عمر شریفش دچار غربت و کمبود کتب نمی شد، شاید از او تألیفات گرانبهای دیگری باقی می ماند. دیلمی خود در اول کتاب «اعلام الدین فی صفات المومنین» به این تنهایی و غربت اشاره می کند؛ با این وجود، همین آثاری که از دیلمی به جای مانده است، تبحر و مهارت او را در علم حدیث می رساند.

او محدث جلیل القدری است که مورد اعتماد اکثر محدثان بعد از خود می باشد و کتاب هایش نیز از اسناد جوامع روایی همچون: «وسائل الشیعه» و «بحارالانوار» است.

علاوه بر این ها علامه جزایری در «الانوار النعمانیه»، فیض کاشانی در کتبش، سید عبدالله شبر و محدث نوری از کتب دیلمی نقل روایت کرده اند. صاحب «اعیان الشیعه» در مورد تبحر علمی دیلمی در حدیث می نویسد: «هو عالم عارف محدث کامل وجیه من کبار اصحابنا الفضلاء فی الفقه والحدیث والعرفان والمغازی؛ او دانشمندی است عارف و محدثی است کامل و از اصحاب فاضل و دانشمند ما است که در فقه و حدیث و عرفان و تاریخ سیره نگاری، دستی توانا دارد».

علامه مجلسی در بحار گفته است: «دیلمی صاحب کتاب ارشاد القلوب است که کتابی است پاک و منقح و دارای اخبار شگفت و نیز کتاب اعلام الدین و غرر الاخبار که ما از این دو کمتر نقل کرده ایم... و از همه این کتاب و نقل بزرگان از آنها، عظمت و شأن مولف آن معلوم می گردد».

معرفت قدسی و مشرب عرفانی:

حسن بن محمد دیلمی از عارفان بزرگ زمان خود می باشد؛ عرفان او بیشتر یک عرفان عملی بوده که در سایه ریاضت و محاسبه نفس، وجودش سرشار از انوار و نفحات قدسی شده است. گرچه وی در زمانی زندگی می کرد که گروهی از متصوفه به انحرافاتی مبتلا شده بودند، اما روح بلند دیلمی هیچ گاه گرفتار آن امور نشد.

درباره مقام عرفانی این عارف شیعی همین بس که ابن فهد حلی آن عارف کامل و صاحب کرامت، از شاگردان و دست پروردگان وی می باشد. علامه عارف میرزا علی آقا قاضی، در عظمت ابن فهد حلی می گوید: «سه نفر در طول تاریخ عرفان به مقام «تمکن در توحید» رسیده اند: سید بن طاووس، احمد بن فهد حلی و سید مهدی بحرالعلوم رضوان الله علیهم».

در عرصه شعر و ادب:

اشعار حکمی و عرفانی که مضامین عبرت انگیز و سازنده دارد، در نزد دیلمی از منزلتی خاص برخوردار است. او از جمله عالمان دین است که «شعر» را ابزاری برای بیان معارف قرآن و حدیث می دانند.

او هر جا مواعظ قرآن یا ائمه اطهار علیهم السلام را مطرح می کند، از اشعار منسوب به خود ائمه و سروده های شاعران مکتبی مدد می گیرد تا سخن از یک نواختی خارج گردد و تأثیری دو چندان بر مخاطب بگذارد. برخی از اشعار دیلمی در «ارشاد القلوب» و «اعلام الدین» ثبت شده است.

وفات

از سخنان این عارف دلسوخته در ابتدای کتاب «اعلام الدین» معلوم می گردد که بعد از سال ها تحصیل و تلاش در راه حفظ علوم اهل بیت علیهم السلام، در اواخر عمر شریفش تنها و غریب به زندگی خود ادامه می دهد. سبب این غربت و تنهایی، قدرناشناسی حاکمان زمانه و قدرت طلبی آن ها است، که روح بلند عالمان شیعه همیشه از این گونه ستم ها خسته و مجروح بوده است؛ ولی با این وجود، دیلمی هیچ گاه صحنه را خالی نمی کند و از تلاش های علمی خود دست برنمی دارد و می گوید: «وقتی مبتلا به غربت و فقدان انیس صالح شدم، قدرناشناسی مردم و حکام مرا وادار کرد به تنهایی روآوردم؛ ترسیدم آن چه از آداب دینی و علوم علوی در ذهن دارم از ذهنم برود، لذا به نوشتن این کتاب (اعلام الدین فی صفات المومنین) پرداختم».

تاریخ دقیق وفات دیلمی معلوم نیست، اما بر اساس شهادت استادش، شهید اول (۷۸۶ ق) و وفات شاگردش، ابن فهد حلی (۸۰۱ ق)، می توان گفت وفات آن محدث بزرگ در آخر قرن هشتم هجری بوده است.

پانویس

منابع

• گلشن ابرار، جلد ۴، زندگی نامه "حسن بن محمد الدیلمى" از نعمت الله فروغی.

پیوندها

• زندگینامه

• زندگینامه (ترجمه)

• کتاب أعلام الدين فی صفات المؤمنين